Ως πρωτογενής πρόληψη ορίζεται η λήψη των κατάλληλων μέτρων προκειμένου να ανασταλεί ή έναρξη της διαδικασίας που οδηγεί στη νόσο. Τα εμβόλια αποτελούν το κατεξοχήν μέτρο πρωτογενούς πρόληψης για την καταπολέμηση των νοσημάτων που οφείλονται σε διάφορους λοιμώδεις παράγοντες.
Τι είναι όμως το εμβόλιο; Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, ως εμβόλιο ορίζεται ένα βιολογικό παρασκεύασμα που διεγείρει ειδική ανοσία (προστασία) έναντι ενός συγκεκριμένου νοσήματος. Ένα εμβόλιο τυπικά περιέχει έναν παράγοντα που μοιάζει με τον μικροοργανισμό από τον οποίο στοχεύει να προφυλάξει τον εμβολιαζόμενο, είτε εξασθενημένη ή αδρανοποιημένη μορφή του μικροβίου είτε αδρανοποιημένη τοξίνη του ή μία ή περισσότερες από τις επιφανειακές πρωτεΐνες του.
Ο παράγοντας που περιέχει το εμβόλιο διεγείρει το ανοσοποιητικό σύστημα του εμβολιαζόμενου να αναγνωρίσει τον μικροβιακό παράγοντα ως ξένο, να προκαλέσει την παραγωγή «μνήμης» στον οργανισμό, έτσι ώστε σε περίπτωση που ο εμβολιαζόμενος κάποια χρονική στιγμή μετά τον εμβολιασμό έρθει σε επαφή με αυτόν τον οργανισμό, να μπορεί εύκολα μέσω της ετοιμότητας του ανοσοποιητικού του συστήματος να αναγνωρίσει και να εξουδετερώσει το συγκεκριμένο μικροοργανισμό, μην επιτρέποντας τη νόσηση του εμβολιαζόμενου από αυτόν.
Όλα ξεκίνησαν από το Βρετανό ιατρό Edward Jenner, ο οποίος παρασκεύασε και χορήγησε το πρώτο εμβόλιο το 1796.
Ο Jennerεμβολίασε ένα παιδί 8 ετών έναντι της ευλογιάς, της πλέον θανατηφόρου νόσου εκείνης της εποχής. Το εμβόλιο περιείχε πύον από τις αγελάδες που νοσούσαν από ευλογιά, το οποίο χορήγησε στο παιδί με μία τομή στο δέρμα. Πράγματι, το παιδί, που ονομαζόταν James Phipps, παρότι ήρθε σε επαφή με πολλούς νοσούντες δεν προσβλήθηκε από ευλογιά. Ο Jenner εμπνεύστηκε τη μέθοδο του εμβολιασμού όταν πληροφορήθηκε ότι οι κοπέλες που άρμεγαν αγελάδες συχνά νοσούσαν από την ελαφρύτερη μορφή της νόσου που προερχόταν από τα ζώα και έτσι ήταν προστατευμένες από την ανθρώπινη ευλογιά.
Παρά την επιτυχία του πειράματός του Jenner, η επιστημονική κοινότητα της εποχής δε μπορούσε να δεχθεί την ιδέα του εμβολιασμού.
Ο οικονομολόγος Thomas Malthus αναφέρθηκε στην επικίνδυνη αύξηση του πληθυσμού που θα μπορούσε να προκαλέσει ο εμβολιασμός (!). Αντιθέτως, ο Ναπολέοντας εμβολίασε όλο το στρατό του και ως αντάλλαγμα απελευθέρωσε Άγγλους αιχμαλώτους κατά παράκληση του Jenner.
Η μέθοδος του Jenner ονομάστηκε δαμαλισμός (vaccination, από τη λατινική λέξη vaccine που σημαίνει αγελάδα). Μόλις το 1840 στην Αγγλία και ακολούθως σε άλλες χώρες της Ευρώπης αποφασίστηκε η καθιέρωση της μεθόδου του Jenner ως μαζικός εμβολιασμός έναντι της ευλογιάς.
Μερικά χρόνια αργότερα, ο Louis Pasteur, o Γάλλος επιστήμονας που θεωρείται ο πατέρας της λοιμωξιολογίας, καθιέρωσε τον όρο vaccinationγια τον εμβολιασμό έναντι οποιασδήποτε νόσου. Ο Pasteur, ο οποίος υπήρξε ιδρυτής του διεθνώς αναγνωρισμένου ομώνυμου Ινστιτούτου, ήταν ο πρώτος που αναγνώρισε στο μικροσκόπιο ως αίτιο των λοιμώξεων διάφορους μικροοργανισμούς, όπως ήταν ο ιός της λύσσας, το μικρόβιο του άνθρακα και της χολέρας, με αποτέλεσμα να εφαρμόσει τους πρώτους εμβολιασμούς έναντι των αντίστοιχων νοσημάτων.
Ακολούθησαν άλλοι διακεκριμένοι επιστήμονες που συνετέλεσαν στην ανάπτυξη άλλων εμβολίων. Ο Emile Adolfvon Behring που παρασκεύασε το εμβόλιο της διφθερίτιδας, ο Salk και ο Sabin που ανακάλυψαν τα εμβόλια της πολιομυελίτιδας σε ενέσιμη και πόσιμη μορφή αντιστοίχως, θεωρούνται πρωτοπόροι στο χώρο της πρόληψης λοιμώξεων και παρασκευής εμβολίων.
Τα εμβόλια διαφέρουν από τα φάρμακα, καθώς αφορούν την πρόληψη και απευθύνονται σε υγιή άτομα. Για το λόγο αυτό πριν την κυκλοφορία τους τελούνται μεγάλες σε μέγεθος και διάρκεια κλινικές μελέτες για την παροχή δεδομένων αποτελεσματικότητας και ασφάλειας, ενώ υπάρχει και εκτεταμένη παρακολούθηση μετά τη κυκλοφορία μέσω οργανωμένων συστημάτων καταγραφής, όπου αναφέρονται οι οποιεσδήποτε αντιδράσεις συμβαίνουν στους εμβολιαζόμενους την περίοδο μετά τη χορήγηση του κάθε εμβολίου. Όλα τα εμβόλια που κυκλοφορούν έχουν δειχθεί εξαιρετικά ασφαλή.
Οι συνήθεις ανεπιθύμητες αντιδράσεις που παρατηρούνται σε ένα ποσοστό των εμβολιαζομένων είναι ήπιες, όπως ερυθρότητα και πρήξιμο στο σημείο της ένεσης, ήπιος πυρετός και μικρού βαθμού κακουχία. Σοβαρές ανεπιθύμητες αντιδράσεις είναι εξαιρετικά σπάνιες και τις περισσότερες φορές δε σχετίζονται με το εμβόλιο, απλώς συμβαίνουν με την αναμενόμενη συχνότητα που παρατηρείται στο γενικό πληθυσμό. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο πληθυσμός των εμβολιαζόμενων είναι εκατομμύρια άτομα.
Επίσης οι αντενδείξεις των εμβολίων είναι ελάχιστες (πχ. χρόνια νοσήματα, σπάνιες αλλεργίες).
Σήμερα, η έρευνα μέχρι τη κυκλοφορία ενός εμβολίου είναι μια χρονοβόρα και ακριβή διαδικασία για την οποία χρειάζονται 8 έως 12 χρόνια και 500-800 εκατομ. ευρώ, γεγονός που οδηγεί σε αύξηση της εμπορικής αξίας τους.Τα εμβόλια είναι βιολογικά προϊόντα με υψηλές απαιτήσεις ποιότητας και μεγάλη διάρκεια κύκλου παραγωγής, με αποτέλεσμα να απαιτείται μακροπρόθεσμη επένδυση, γνώση και εμπειρία υψηλού επιπέδου. Αυτές οι υψηλές απαιτήσεις στην παραγωγή οδηγούν μοιραία μερικές φορές σε πρόσκαιρες ελλείψεις εμβολίων.
Τα εμβόλια αποτελούν εργαλείο της Δημόσιας Υγείας με ιατρικό και οικονομικό όφελος, ατομικό και συλλογικό. Οι εμβολιασμένοι προστατεύουν την υγεία και αυτών που δε μπορούν να εμβολιαστούν, όπως τα άτομα με αδύνατο ανοσολογικό σύστημα και τα βρέφη που είναι μικρότερα από 2 μηνών, καθώς αν ένα νόσημα δεν κυκλοφορεί στην κοινότητα μειώνεται σημαντικά η πιθανότητα να νοσήσουν τα λίγα ανεμβολίαστα άτομα.
Για τα εμβόλια, επιπλέον της Ευρωπαϊκής Διαδικασίας Έγκρισης Κυκλοφορίας, ακολουθείται η ειδική διαδικασία έκδοσης συστάσεων σε εθνικό επίπεδο από τις Επιτροπές Εμβολιασμών της κάθε χώρας, με τις οποίες καθίσταται υποχρεωτική η εφαρμογή των εμβολίων σε ορισμένες ηλικιακές ομάδες.
Ο εμβολιασμός ενταγμένος στη ρουτίνα της ζωής μας σπάνια μας απασχολεί ως θέμα. Όμως πολύ λίγοι γονείς γνωρίζουν τα δεινά από τα οποία μας έχουν απαλλάξει τα εμβόλια. Τα εμβόλια που έχουν κυκλοφορήσει μέχρι τώρα προλαμβάνουν 28 νοσήματα, στα οποία περιλαμβάνονται τα πλέον θανατηφόρα. Μετά την κυκλοφορία των εμβολίων, όλα αυτά τα λοιμώδη νοσήματα έχουν πλήρως ή σχεδόν πλήρως εκριζωθεί.
Η ευλογιά είναι η πρώτη νόσος της οποίας πιστοποιήθηκε η εξάλειψη από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας το 1980, ενώ κοντά στην εξάλειψη είναι και η πολιομυελίτιδα, της οποίας λίγα κρούσματα καταγράφονται ακόμη σε 5 χώρες της Αφρικής και της Ασίας. Μόνο το καθαρό πόσιμο νερό είχε εξίσου σημαντική συνεισφορά με τον εμβολιασμό στη μείωση της συχνότητας εμφάνισης των λοιμωδών νοσημάτων.
Αν διερευνήσουμε τα ποσοστά παιδικής θνησιμότητας από τον ΄Β Παγκόσμιο Πόλεμο ως τις ημέρες μας, τόσο στην Έλλαδα όσο και στις υπόλοιπες χώρες, θα διαπιστώσουμε δραματική μείωση. Ενδεικτικά, κάθε χρόνο τα εμβόλια προλαμβάνουν μέχρι 3 εκατομμύρια θανάτους και αποτρέπουν αναπηρίες σε 750.000 παιδιά παγκοσμίως. Μάλιστα, αν γυρίσουμε σε παλαιότερες περιόδους, τόσο στην αρχαιότητα όσο και στο Μεσαίωνα, ολόκληρες γενιές ξεκληρίζονταν από νοσήματα όπως η πανώλη, η χολέρα, η ευλογιά, oτυφοειδής πυρετός.
Με την εισαγωγή ενός νέου εμβολίου, παρατηρείται μια έντονη μείωση της συχνότητας εμφάνισης του νοσήματος πολύ σύντομα μετά την εφαρμογή μαζικού εμβολιασμού. Όταν όμως αναστέλλεται ο εμβολιασμός, και αφορμή μπορεί να είναι η φημολογία για «παρενέργειες» που προκαλεί ένα εμβόλιο, τα νοσήματα επιστρέφουν προκαλώντας σοβαρές επιπλοκές και θανάτους, καθώς οι ιοί και τα βακτήρια που προκαλούν τα νοσήματα συνεχίζουν να υπάρχουν στη φύση.
Στη Μεγάλη Βρετανία πριν μερικά χρόνια, φήμες για «παρενέργειες» των εμβολίων του κοκκύτη και της ερυθράς οδήγησαν σε μερική αναστολή των αντίστοιχων εμβολιασμών και πρόσκαιρη αύξηση των κρουσμάτων κοκκύτη και συγγενούς ερυθράς, μέχρι την επανάληψη των συστηματικών εμβολιασμών.
Τα εμβόλια έχουν τη μέγιστη αποτελεσματικότητα μόνο όταν η εμβολιαστική κάλυψη συνεχώς παραμένει σε επαρκώς υψηλό επίπεδο (>80%), και η αμέλεια, ιδίων των ενηλίκων οι οποίοι πρέπει και αυτοί να κάνουν ορισμένα εμβόλια , αποτελεί ένα ακόμη ανασταλτικό παράγοντα στη ευόδωση αυτού του στόχου.
Συνεπώς, ο εμβολιασμός είναι ένα προληπτικό μέτρο που επιδρά σε επίπεδο ατομικό και κοινότητας, συμβάλλοντας στη μείωση της παιδικής θνησιμότητας και στην αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης, βελτιώνει την υγεία του συνολικού πληθυσμού και ταυτόχρονα μειώνει το κόστος των Υπηρεσιών Υγείας.
Είναι ένα από τα πολύ λίγα προληπτικά μέτρα της Δημόσιας Υγείας που μπορεί να οδηγήσει σε πραγματικά οικονομικά οφέλη, ενώ έχει αποδειχθεί η ασφαλέστερη και αποτελεσματικότερη ιατρική παρέμβαση που έχει ποτέ ανακαλυφθεί. Για όλους τους παραπάνω λόγους, ο εμβολιασμός αποτελεί το μεγαλύτερο επίτευγμα στη Δημόσια Υγεία των βιομηχανικών χωρών στον 200 αιώνα.
Τα τελευταία χρόνια έχουν γεννηθεί προσδοκίες για την παρασκευή και χρήση νέων πρωτοποριακών εμβολίων μέσω της αλματώδους ανάπτυξης της βιοτεχνολογίας. Ενδεικτικά, 400 ερευνητικά προγράμματα είναι σε εξέλιξη για την ανάπτυξη μελλοντικών εμβολίων για την πρόληψη σημαντικών νοσημάτων, όπως η γρίπη των πτηνών και το σύνδρομο AIDS.
Μερικά πρωτοποριακά εμβόλια, όπως αυτό έναντι του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας και των υπολοίπων νοσημάτων που προκαλεί ο ιός των ανθρώπινων θηλωμάτων και το εμβόλιο έναντι της γαστρεντερίτιδας από ροταϊό είναι ήδη διαθέσιμα. Προσδοκίες υπάρχουν και για εφαρμογή νέων οδών χορήγησης των εμβολίων περισσότερο εύχρηστων και λιγότερο επώδυνων (πχ. ενδοδερμικά).
Η νέα γενιά εμβολίων στοχεύει πέρα από την πρόληψη των θανάτων και στην πρόληψη της νοσηρότητας, με αποτέλεσμα μείωση εισαγωγών στο Νοσοκομείο και ιατρικών επεμβάσεων, μείωση οικονομικού κόστους, αποτροπή ενοχλητικών συμπτωμάτων και μείωση κοινωνικού κόστους. Επίσης μερικά από αυτά στοχεύουν ειδικές ομάδες πληθυσμού (γυναίκες, ηλικιωμένοι) ή αλληλοσυμπληρώνονται με δευτερογενή προληπτικά μέτρα (πχ. εμβόλιο για τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας και τεστ Παπανικολάου).
Η συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι η πρόληψη θεωρείται η ιδανική λύση στην προσπάθεια βελτίωσης της Δημόσιας Υγείας, σε συνδυασμό με τη βαθιά γνώση και εμπειρία από το χώρο των εμβολίων, οδήγησαν στην «εισαγωγή» της έννοιας του εμβολιασμού στο χώρο της ογκολογίας. Έτσι σήμερα διαθέτουμε εμβόλιο κατά μίας συχνής μορφής γυναικολογικού καρκίνου-του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας- αλλά και άλλων μορφών καρκίνου της γεννητικής χώρας στο αιδοίο, τον κόλπο και τον πρωκτό, που προκαλούνται από τον ιό HPV.
Το νέο αυτό εμβόλιο θα αποτελέσει πιθανόν την αρχή και το έναυσμα για την παρασκευή και άλλων εμβολίων έναντι άλλων μορφών καρκίνου είτε προληπτικών είτε θεραπευτικών.
Όλα αυτά συμβαίνουν στον 21ο αιώνα, σε ένα περιβάλλον αναδυόμενων κινδύνων, όπως η αύξηση της μετανάστευσης, το μαζικό προσφυγικό κύμα από τις ισλαμικές χώρες προς την Ευρώπη, οι αυξημένες ταξιδιωτικές μετακινήσεις, η απειλή βιολογικών πολέμων, η γήρανση του πληθυσμού, η αντοχή των μικροοργανισμών στα φάρμακα και η αυξανόμενη επιβίωση ασθενών ευάλωτων σε λοιμώξεις (πχ. ασθενείς με AIDS). Τα επόμενα χρόνια αναμένονται σημαντικές εξελίξεις στο χώρο των εμβολίων.
Η νέα γενιά εμβολίων θα περιλαμβάνει, πλην των αντικαρκινικών, και εμβόλια για την πρόληψη αλλεργιών, για τη διακοπή συνηθειών, όπως το κάπνισμα, για άλλες απειλητικές λοιμώξεις (πχ ελονοσία) και για διάφορα άλλα νοσήματα με ανοσολογικό υπόβαθρο (πχ. Νόσος Alzheimer).
